Hasta herhangi bir kanser şüphesi ile doktora başvurduğunda psikolojik savaş başlar. Tetkik sonuçlarını beklerken hissedilen belirsizlik, hastada kendi hayatının kontrolünün elinden alındığı duygusunu yaratır.Hastalık sürecinde kişi hangi psikolojik evrelerden geçer, hastaya tanı nasıl söylenmeli, nasıl davranılmalı? tüm bilinmesi gerekenleri Yeditepe Üniversitesi Koşuyolu Hastanesi Psikoloji uzmanımız anlattı.

Kanser Hastalarında Görülen Psikolojik Sorunlar Nelerdir ?

Hasta herhangi bir kanser şüphesi ile doktora başvurduğunda psikolojik savaş başlar. Tetkik sonuçlarını beklerken hissedilen belirsizlik, hastada kendi hayatının kontrolünün elinden alındığı duygusunu yaratır. Bu travmatik yaşanmışlık duygusal bir krize yol açar. Kanser ölümle ilişkilendirildiği, zamanla kontrolün güçleştiği, belirsizliklerin hakim olduğu ve tedavi sürecinde yan etkilere neden olduğu, bireyi sosyal yönden etiketlediği için tehdit edici olarak algılanır.

Hastalık Sürecinde Kişi Hangi Psikolojik Evrelerden Geçer?

Hasta, kanser tanısı konulmasının ardından bir takım duygusal aşamalardan geçer. ‘Hastanın teşhisi duymasının ardından ‘Şok Evresi’ Başlar’ İlk Aşama ‘Şok Evresi’

İlk Aşama ‘Şok Evresi’: Hastaların bir çoğu bu dönemde ‘kanser’ teşhisini duydukları andan itibaren, doktorlarının daha sonra söylediği hiç bir kelimeyi hatırlamadıklarını ifade etmektedir.

İkinci aşama ‘İnkar Evresi’: Bu dönem hastanın, hastalığını inkar ettiği, bunun kendilerine olama- yacağını, başlarına böyle bir şey gelemeyeceğini düşündükleri, hastanın benliğini koruması için geliştirdiği savunma mekanizmalarının ortaya çıktığı dönemdir.

Üçüncü aşama ‘Öfke Evresi’: Bu dönemde hastalar gerçek duygularını, öfkelerini, kendilerine, doktora, sağlık ekibine, ailelerine hatta sağlıklı kişilere yö- neltebilirler. Ayrıca bu dönem hastaların kendisine ‘neden ben’, ‘bu benim başıma neden geldi’ diye sorguladıkları dönemdir.

Dördüncü aşama ‘Pazarlık Evresi’: Bu  dönemde, hastaların gerçeği erteleme çabası içerisinde oldukları görülür. Kendi ömürleri için dua ettikleri, adak adadıkları hatta ‘madem bu hastalığı verdin o zaman acı çektirme’ gibi söylemlerle bulunduğu görülür.

Beşinci aşama ‘Depresyon Evresi’: Bu dönem has- taların, hastalığı ölümle ilişkilendirip, çaresizlik ve umutsuzluk duygularına kapıldığı dönemdir.

Son aşama; ‘Kabullenme Evresi’ dir. Bu dönem, hastaların artık hastalığını kabul ettiği, tedavi planı ve sürecine uyum sağlamaya çalıştıkları dönemdir. Hastalarda teşhisi aldıkları andan itibaren duygu durumlarında değişiklikler olduğu görülür.

Bunları şöyle sıralayabiliriz:

• Yalnızlık
• Umutsuzluk
• İlgi azalması
• Ağlama
• Karamsarlık
• Uyku bozuklukları
• Sinirlilik
• İçe kapanma
• Konsantrasyon güçlüğü
• Ölüm korkusu
• Başkalarına bağımlı yaşama korkusu
• Vücut organlarını kaybetme korkusu
• Geleceğe yönelik belirsizlik
• Kendini cinsel yönden eksik hissetme
• Hastalığın tekrar edeceği korkusu gibi duygusal dalgalanmalar bu döneme eşlik edebilir.

Tedavinin Başlaması ile Birlikte, Geçirilen Ameliyatlar, Kemoterapi ve Radyoterapi Sonrasında Hangi Psikolojik Belirtiler Görülür?

Hastanın umutsuz, çaresiz ve tükenmiş hissetmesine hatta kendine acımasına neden olabilir. Özellikle tedavi uzadıkça ve istenen etkiler tam olarak alınmadıkça, hastadaki umutsuzluk duygusunda artış görülebilir. Hatta tedavi olumlu yönde ilerlese bile hasta hastalığın gidişine ilişkin olumlu gelişmeleri küçümseyebilir ve yaşamını daha karamsar bir şekilde algılamasına neden olabilir.

Kemoterapi sonrası saç dökülmesi özellikle kadın hastalarda ciddi psikolojik rahatsızlıkların oluşmasına, psikolojik tepkilere ve beden algısında olumsuz değişimlere neden olabilir. Tedavi sürecinde cerrahi müdahale gereken hastalarda, tümörün temizlenip temizlenemeyeceği korkusu ve müdahale sonrası kaybedilecek organının üzüntüsü, korkusu ve yası görülebilir. Bazı hastalar bedenlerindeki ani değişimleri kabullenemeyerek, bedenlerine ve kendilerine yabancılaşabilir.

Kanser tanısı almak bazı hastalarda depresyon, kaygı gibi ciddi sorunlara yol açarken, tedaviyi reddetmelerine, kendilerini ailelerinden ve sosyal ortamlardan geri çekmelerine ve kriz anı ile nasıl baş edeceklerini bilemediklerinden kaynaklanan aile içi iletişim problemleri yaşamalarına neden olabilir. Ailelerinin ve yakınlarının hasta ile normalden fazla ilgilenmeleri, bireyin hastalığı daha çok hatırlayıp, kendilerine ve çevrelerine öfke duymalarına neden olabiliyor. Özellikle hastalığın ileri evrede olması ve ağrıların kontrol edilememesi de depresyon riskini arttırabilmektedir

Kanser Tanısı Nasıl Söylenmeli?

Hastaların ‘kanser’ olduklarını bilmek en doğal hakkıdır. Çoğunlukla hasta yakınları, hastanın psikolojik olarak olumsuz yönde etkileneceğinden korktukları için bu gerçeği saklamaya çalışır. Bu kişinin kendi omuzlarına çok ağır bir yük bindirmekle birlikte hastanın kendi bedeninde oluşan olumsuz değişiklikleri bilme hakkını elinden almaktadır. Unutulmamalıdır ki; her hastanın kendi bedeninde neler olduğunu bilmek en doğal hakkıdır.Bireyin, hasta olduğunu tesadüfen öğrenmesi, tedavi ekibine ve ailesine karşı geliştirdiği güven duygusunun zedelenmesine neden olacaktır.

Bireyin hastalığı nasıl algıladığı, ne kadarını bilmek istediği ve psikolojik durumunun nasıl olduğu sorgulanarak kanser tanısı söylenmelidir. Kanser tanısı, hastaya doktoru tarafından söylenmeli, hastanın hastalığı ile ilgili ne kadar bilgisi olduğu sorgulanmalı, eğer bireyin hasta olduğunu öğrenmeye psikolojik olarak hazır olmadığı düşünülürse süreç uzatılmalıdır. Haberi verecek kişinin empati kurarak söylemesi, hastadan gözlerini kaçırmadan haberi vermesi, tanıyı söylerken, gerçekçi bir yaklaşımla durumu olduğu gibi anlatması, hastaya verilen bilginin doğru, net ve yanlış anlaşılmayacak şekilde olması, hasta ne kadar bilmek isterse o kadar bilgi verilmesi ve hastayla konuşurken tedaviye uyum sağlaması için her zaman umut verici olması gerekmektedir.

Hastaya hastalığını söylerken tedavi planı ve süreci hakkında da bilgi verilmesi ve böylelikle hastanın kafasında oluşabilecek belirsizliklerin ortadan kaldırılması gerekmektedir. Bu konuşma anında hastanın yanında bir yakınının olmasının durumu kolaylaştıracağı unutulmamalıdır.

Hastalar tanıyı ilk duyduklarında kızgınlık, çaresizlik, öfke ve ağlama nöbetlerine girebilirler, böyle durumlar normal karşılanmalıdır. Hastanın kötü haberi aldığında farklı duygusal tepkiler verebileceği bunların normal tepkiler olduğu hastaya anlatılmalı ve bireyin duygu durumunda yaşadığı değişiklikler normal olarak gösterilmelidir.

Hastalara Nasıl Davranılmalı?

• Hastanın bu süreçte kendini yalnız hissetmemesi önemlidir, bu nedenle teşhis ve tedavi sürecinde ve doktor kontrollerinde, ailelerinin bireyin yanında olması, hastanın bu zorlu süreçte sevildiğini, değer gördüğünü ve yalnız olmadığı duygusunu hissetmesine yardımcı olacaktır.
• Hastanın, teşhis ve tedavi sürecinde neye ihtiyacı olduğu sorgulanmalı ve bireye ihtiyaçlarına yönelik davranılmalı, sevgi, ilgi, şefkat gösterilmeli, empati kurarak yaklaşılmalı ve aile üyeleri hastanın psikolojik ihtiyaçlarını anlamaya çalışmalıdır.
• Hastalık ve tedavi sürecinde bireyde öfke nöbetleri, ağlama, kaygı, tepkisizlik gibi duygu durumunda değişikliklerin olabileceği farkına varılmalı, bu değişiklikler normal karşılanmalıdır.
• Hastanın kendisi ve hastalığı ile ilgili kararları, bireyin adına almak doğru değildir. Tedavi süreci ve planı ile ilgili kararlar alınırken, bu kararlar sadece aile üyeleri tarafından değil, hastayı da bu sürece katarak hep birlikte alınmalıdır.
• Bazen hasta yakınları ‘hiçbir şey olmamış’ ve ‘her şey yolundaymış’ gibi davranırlar bu da aile üyelerinin ve hastanın duygularını bastırmasına ve birbirlerine rol yapmalarına neden Bu süreçte aile üyeleri, hiçbir şey olmamış gibi davranmak yerine hastanın duygularına eşlik etmeli ve bireyin duygularını ifade etmesine olanak sağlayacak ortamı hazırlamalıdır. Aile içerisinde karşılıklı olarak korkulardan ve duygulardan konuşulabilmeli ve olabildiğince açık iletişim kurulmalıdır.
• Hasta olumsuz duygu ve düşünceler etrafında boğulduğunda bu duygularını kendini rahat hissedeceği birileri ile paylaşması sağlanmalıdır. Bu durumda geleceğe değil, bugüne odaklanması gerektiği anlatılmalıdır.
• Hastaların duygu durumları hastalık sürecinde değişkenlik göstermektedir. Hastalar kendini fiziksel olarak iyi hissettiği dönemlerde konuşmaya ve iletişime açıkken, ağrılı ve yan etkilerin olduğu dönemlerde kendilerini iletişime Bu dönemlerde hastaların konuşmama ve yalnız kalma isteğine saygı gösterilmelidir.
• Aile üyeleri, hastaya moral vermek adına ‘bunu yeneceksin’ gibi kesin olmayan cümleler kurmamalı, gerçekçi bir yaklaşımla bireyin bu süreçte her zaman yanında olacaklarını hissettirmelidir.
• Bireyin yaşamı sadece kanserden ibaret değildir, bu nedenle hayatını, eski hayatına yakın bir şekilde yaşaması için Sağlığı izin verdiği sürece işe gitmesinin, yakınlarını görmesinin, hobilerine vakit ayırmasının sosyal etkinliklere katılmasının ve her gün kendine iyi gelecek bir şeyler yapmasının önemi vurgulanmalıdır.
• Kafa karışıklığı ve bilgi kirliliğini önlemek ama- cıyla hastanın tedavi planı ve süreci hakkında inter- nette araştırma yapmayı bırakması sağlanıp, doğru bilgiyi hekiminden alması konusunda ikna edilmelidir.

Hasta Yakınlarında Görülen Psikolojik Sorunlar Nelerdir?

Kanser sadece hastanın kendisini değil, ailesini ve yakınlarını da etkileyen bir hastalıktır. Aile üyelerinden birinin yaşamını tehdit eden bir hastalığa yakalanması aile içerisindeki diğer bireylerin psikolojik olarak olumsuz yönde etkilenmelerine neden olur. Yaşam tarzı değişikliği, rol değişikliği, ekonomik yükümlülüklerin artması, geleceğe yönelik belirsizlik ve hastayı kaybetme korkusu, hasta yakınlarında oluşabilecek depresyon ve kaygı için potansiyel risk oluşturmaktadır. Araştırmalara göre; hastalık süresince aile üyelerinin hastalardan daha fazla anksiyete, depresyon, yorgunluk, rol çatışması, sosyal izolasyon ve sıkıntı yaşadıklarını bildirmiştir.

Hastaların birinci derece yakınlarında uyku bozuklukları, iştah kaybı gibi yeme bozuklukları, depresyon, kaygı, psikosomatik belirtiler gibi psikolojik rahatsızlıklar görülebilir. Öfke, çaresizlik, inkar, ellerinden geleni yapıp yapmadıkları konusunda kendilerini suçlama, yoğun yas duygusuna kapılıp kayıp yaşayacakları duygusuna takılıp kalma gibi duygusal değişkenlikler oluşabilirken, hasta yakınlarında önceden hoşlandık- ları aktivitelere karşı ilgilerinin azaldığı tespit edilmiştir.

Hasta yakınları bir yandan hastaya bakım  vermeye çalışırken bir yandan da kendi duygularını kontrol etme çabası içindedir. Yakınlarını kaybetme korkusunu derin bir şekilde yaşarken, bu olumsuz duygularını bireye hissettirmemeye çalışırlar. Bu davranış biçimi kişide ciddi psikolojik ve psikiyatrik rahatsızlıkların or- taya çıkmasına neden olabilmektedir.

Unutulmamalıdır ki hasta yakınlarının yaşadığı psikolojik sorunlar, hastalığın evresine, süresine, tedavinin ağırlığına, prognozun kötüleşmesine, aile içerisindeki iletişimin ne düzeyde olduğuna göre değişkenlik gös- terebilmektedir. Hasta yakınlarının yaşamlarında değişiklik yapmak zorunda olmaları ve tedavi sürecinde hastaya eşlik etmeleri de duygu durumlarında dalgalanmalar yaşamalarına neden olabilmektedir.

Hasta yakınları, hastanın duygusal sorunları karşı- sında yetersiz ve çaresiz hissedebilirler, bireye nasıl davranacaklarını bilemediklerinden hastaya yakın olmaktan çekinebilir veya hastaya karşı aşırı koruyucu bir yaklaşım içine girebilirler.

İleri evre hasta yakınlarının yükleri daha ağır olduğundan bu hastalara bakım veren aile üyelerinde psikolojik rahatsızlıkların oluşma olasılığı daha sık görülmektedir. Bundan dolayı bakım veren aile üyeleri ‘gizli hastalar’ olarak tanımlanmaktadır. Terminal dönem hastaya bakım verenlerin, anksiyete ve depresyon risklerinin yüksek olduğu ve yaşam kalitelerinin düşük olduğu çalışmalar tarafından kanıtlanmıştır. Ayrıca kendi bakım güçlerinin de olumsuz yönde etkilendiği tespit edilmiştir.

Hasta ve Yakınlarında Psikoterapinin Önemi Nedir?

Aile içerisinde sevilen birine ‘kanser’ teşhisi konması, sadece bireyi değil tüm aileyi etkileyen, yaşamı tehdit eden bir kriz sürecidir. Bireyin ve hasta yakınlarının psikolojik destek alması, aile bütünlüğünü tehdit eden bu travmatik sürecin daha kolay atlatılmasına yardımcı olur.

Bu süreçte ruh sağlığı uzmanlarının birey kadar, aileye de odaklanmaları ve hastalık sürecindeki kaygı, korku, öfke gibi olumsuz duyguların aile içerisinde açık bir şekilde ifade edilmesi desteklenmelidir.

Birey ve ailesinin hastalığın getirdiği durumla mücadele edemeyecek noktaya geldiklerinde psikoterapi desteği alınmalıdır. Psikolojik destek, doğru baş etme mekanizmalarının geliştirilmesine, hastanın tekrar özgüveninin artmasına, bu süreçte aile içerisinde oluşabilecek iletişim problemlerinin hafifletilmesine ve ruhsal sıkıntıların azalmasına katkı sağlar.

Psikoterapinin Hastalar Üzerindeki Etkileri Nelerdir?

Psikoterapinin Amaçları:

1. Hastaları tedavi süreci ve hastalıkla ilgili bilgi- lendirmek ve kişinin tedaviye uyumunu sağlamak
2. Hastalarda, tedaviye bağlı olarak gelişen yan etkilerle, hastalığın yarattığı stres ve kaygı ile başa çıkmak için doğru baş etme mekanizmalarının gelişmesini sağlamak
3. Hastalarda tanıyı öğrendikten sonra başlayan ve tedavi sürecinde ortaya çıkan yan etkilere bağlı olarak da artış gösteren endişe, umutsuzluk, çaresizlik, kızgınlık, mutsuzluk, tükenmişlik gibi duygu- ların zaman zaman hissedilmesinin, bireyin endişeli ve korkuyor olmasının normal bir süreç olduğunu anlatmak, bu duygularla baş etmesine yardımcı ol- mak ve bu duygulardan kurtulmanın zamana bağlı olduğunun farkındalığını kazandırmak
4. Hastalar genellikle yakınlarını üzmemek için duygularını bastırma eğilimindedirler. Bu nedenle bireyin duygularını ifade etmesine yardımcı olmak ve anlaşıldığını hissettirmek
5. Hastalar ‘kanser’ tanısı aldıktan sonra ve tedavi sürecinde, hastalığı yenmenin her zaman morallerini yüksek tutmakla ilişkili olduğunu düşünür. Bu nedenle kendilerini her zaman olumlu düşünmeye zorlar. Bireylere her zaman olumlu düşünmek zorunda olmadıklarını hissettirmek ve yaşadıkları korku, öfke, üzüntü ve kederi ertelememelerini ve olumsuz duygularını ifade etmelerini sağlamak ve bu duyguları kabul etmelerine fırsat vermek
6. Bireyin bazı durumlarda umutsuzluğa kapılıp, tedaviyi reddedip ya da sonlandırmak istediği dönemlerde, tedavinin önemini anlatmak ve hastanın tedaviye uyumunun sağlanmasına yardımcı olmak
7. Hastalık ve tedavi sürecinde bireyin ve aile üyelerinin hastalıkla ilgili duygularını bastırmaları nedeniyle oluşan iletişim problemlerini azaltmak ve doğru iletişim becerilerini geliştirmek
8. Bireyin hayatının kanserden ibaret olmadığını, kanser dışında da bir hayatının olduğunu anlamasını sağlayıp, kişinin sosyal hayatını düzenlemesine yardımcı olmak
9. Hastalığı yaşamın odağı haline getirmemesi gerektiğini sağlamak, bireyin fiziksel durumu izin verdiği sürece dışarı çıkması, önceden erte- lediği planları hayata geçirmesi için kişiyi cesaretlendirmek ve böylelikle hastanın hastalıkla ve tedavi süreci ile ilgili kontrol edemediği belirsizlik duygusuyla baş etmesini sağlamak ve kendi hayatının kontrolünü tekrar ele geçirmesine yardımcı olmak
10. Tedavinin başarıya ulaştığı ve sonlandığı dönemde hastalığın tekrar edeceği ve aynı sürecin tekrar yaşanacağı korkularını yaşamasının normal olduğunu bu korkuların zamanla azalacağını anlatmak ve bireyin eski hayatına olabildiğince çabuk bir şekilde dönmesinin önemini vurgulamak

Hasta Yakınlarına Psikolojik Destek Nasıl Sağlanır?

Kanser, hastanın kendisini ve ailesini psikolojik olarak olumsuz yönde etkileyen travmatik bir durumdur. Tüm aileyi derinden etkileyen yaşamsal bir kriz olan hastalık için sadece hastanın değil yakınlarının da psikolojik destek alması yaşamsal bu krizin hafiflemesine katkı sağlayacaktır.

• Hasta olan birine bakma süreci yorucu ve yıpratıcı bir süreçtir bu süreçte hasta yakınları  kendilerini suçlayabilir ve aşırı yorabilir. Hastalık ve tedavi sürecinde hasta yakınlarının kendilerini aşırı yormamaları ve kendilerini hastalarına adamamalarının önemi vurgulanmalıdır.
• Hastalarına ve birbirlerine her şey yolundaymış gibi rol yapıp, olumsuz duygularını içlerine atar, korkularını, mutsuzluklarını ve süreçle ilgili duygularını gizlemeye çalışırlar bu nedenle hasta yakınlarının açıkça ifade edemedikleri korkularını ve duygularını ifade etmelerine olanak sağlanmalı, yaşanılan öfke ve üzüntünün ertelenmemesi, olumsuz duyguların gizlenmemesi ve açıkça konuşulması konusunda aile üyeleri cesaretlendirilmelidir.
• Hasta yakınlarının kendilerini umursama haklarının olduğu, bunun bir bencillik olmadığı, hastaya daha iyi bakabilmek için diğer insanlardan yardım isteme haklarının olduğu, bakım verdikleri hasta dışında da bir hayatlarının olduğu anlatılmalı, aile üyeleri kendi ihtiyaçlarını ikinci plana atmamaları ve yaşamlarına her zamanki gibi devam etmeleri konusunda cesaretlendirilmelidir.